Mindfulness in de Praktijk
Daar sta ik dan….in de gang voor een O.K. …. aan de zijde van mijn zoontje van negen, die gisteren van drie meter hoogte van een klimrek is gevallen op school. Zijn bovenarm zo gecompliceerd gebroken dat er meerdere chirurgen nodig zijn voor de operatie die hij moet ondergaan. Gisteren waren die niet voorhanden, dus een nacht verder, staan we te wachten op ‘de slaapdokter’. Mijn zoontje, doorgaans zondagskind en lichtend voorbeeld van mildheid en opgewektheid is door de morfine en een nacht der beproeving prompt veranderd in een opstandig maar gelukkig nog steeds erg grappig monster. In de nacht had hij al op niet mis te verstane wijze zijn grootste zorg gedeeld: “ik wil pasta!” en toen er na een half uur wachten voor de deur van de O.K. nog steeds geen anesthesioloog te verkennen was schreeuwde hij plotseling:
“Slaapdokter?! Slaapdokter!? Slaapkop zal je bedoelen! Waar blijft hij nou?!!!”
En daar kwam de slaapdokter. Een jonge anesthesioloog groet mijn zoontje. Het is een ontmoeting in volle rust, in volle aandacht. Het bed met mijn zoontje wordt door de sluis gereden en op de drempel van de O.K. draait de anesthesioloog zich nog één keer om en zegt: “We gaan goed voor hem zorgen; alsof het mijn eigen kind is.” Mijn moederhart wordt gerustgesteld; als ik dan toch mijn kind uit handen moet geven, dan durf ik dat bij deze man wel aan.
Inmiddels 5 jaar verder
Mijn zoon is gelukkig volledig hersteld Meer dan duizend zorgprofessionals heb ik training mogen bieden op het gebied van mindfulness en compassie. Wanneer ik aan het begin van een training vraag hoe belangrijk focus, open aandacht en compassie zijn voor het werk dat zij doen, is men het zonder uitzondering met elkaar eens dat deze aan de basis van goede zorg liggen. Dat is niet nieuw, dat is van alle tijden. Reeds 120 jaar geleden schreef William James in één van de eerste hoofdstukken van zijn boek Principles of Psychology: “Het vermogen om steeds opnieuw de afgeleide aandacht bewust terug te brengen ligt aan de basis van heldere beoordeling, karakter en wilskracht. Een educatie die deze vaardigheid zou verbeteren, zou de educatie par excellence zijn. Echter, het is eenvoudiger dit ideaal te definiëren dan om praktische instructies te geven om dit vermogen te ontwikkelen.”1
Mindfulnesstraining geeft wél deze praktische handvatten en methoden om focus, aandacht en compassie trainen en sterkt daarmee het vermogen om in elke situatie en bij elke ervaring aandachtig aanwezig te zijn met openheid, interesse en zorgzaamheid.
Mindfulness is een kwaliteit die -zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek- van grote waarde is voor hoogwaardige gezondheidszorg.
Internationaal is er dan ook toenemende belangstelling voor mindfulness en integratie van mindfulnesstraining in opleidingscurricula voor zorgprofessionals. Mindfulness verstevigt veerkracht van zorgprofessionals en beschermt tegen uitputting en burn-out. Ook draagt mindfulness bij aan de kwaliteit en veiligheid van geleverde zorg en versterkt het compassievolle zorg*. Mindfulness-based programma’s waar tot op heden de meeste evidentie voor is, zijn de 8-weekse trainingen mindfulness-based stress reduction (MBSR) en mindfulness-based cognitive therapy (MBCT).
Toen ‘de slaapdokter’ mijn zoontje begroette voelde ik, zag ik dat hij echt contact maakte, dat hij mijn zoontje zag, dat hij mij en mijn bezorgdheid zag. Ik wist dat hij zou doen wat er binnen zijn vermogen lag om zorg te dragen voor één van de wezentjes op Aarde waar ik mijn leven voor zou geven.
Een andere vraag is echter… zou hij ook zo goed voor zichzelf zorgen?
Inmiddels is algemeen bekend hoe hoog de cijfers zijn onder zorgprofessionals van overbelasting, empathische distress, cynisme, burn-out en overspannenheid. In twee recente studies ontdekten onderzoekers dat artsen met hoge niveaus van burn-out tussen 45% en 63% meer kans hebben op het maken van een grote medische fout in de opvolgende drie maanden, vergeleken met degenen die een laag stressniveau hadden2. Een andere studie van de Universiteit van Washington suggereerde dat artsen die hoge niveaus van spanning ervaren vier keer meer kans maken om ondermaatse patiëntenzorg te bieden3. Een studie onder 7.905 chirurgen van de Mayo Clinic beschrijft dat gestreste chirurgen een drie keer grotere kans hebben om een grote chirurgische fout te maken dan die met lage stressniveaus4.Onder intensive care verpleegkundigen werden hoge stressniveaus geassocieerd met hogere sterftecijfers onder patiënten5. Een Brits onderzoek onder 681 eerste hulp artsen suggereerde dat compassiemoeheid (een symptoom van een burn-out of stress) gepaard gaat met het verlagen van de persoonlijke kwaliteitsnormen voor de zorg ; zodanig dat het gevaar oplevert voor patiënten6 .
We kunnen dus zeggen dat als jij moet werken onder omstandigheden die niet gezond voor jou zijn, of als jij niet goed voor jezelf zorgt of veel stress ervaart, dat dat ten koste gaat van de kwaliteit van zorg die jij levert aan jouw patiënten.
Goede zorg voor de zorgprofessional is daarmee een noodzaak en een verantwoordelijkheid binnen het zorgstelsel; van de zorgprofessional als individu, maar ook zeker en allereerst van beleidsmakers en bestuurders binnen de zorg die voorwaarden voor een goede en gezonde werkomgeving dienen te faciliteren.
Eén van de werkingsmechanismen van mindfulnesstraining is dat het plastische veranderingen teweeg kan brengen in een aantal gebieden van het brein. De hersengebieden waarin deze veranderingen optreden zijn betrokken bij: de regulatie van aandacht, emoties en zelfbewustzijn. (Tang, Posner, Rothbart, & Volkow, 2015). Mindfulness leidt tot een toename van aandachtregulatie, zoals focus, alertheid, concentratie, doelgerichtheid en het oplossen van problemen. Het blijkt dat het ontwikkelen van mindfulness ook bijdraagt aan de mogelijkheid om een gezonde relatie aan te gaan met het leven zoals het zich aandient; een relatie van aandachtige presentie met open interesse, zodat we helder waar kunnen nemen wat er in onszelf en om ons heen gebeurt. Door met een milde houding ervaringen te observeren en er afstand van te nemen, leren we zorgzaam om te gaan met onszelf en onze omgeving.
Eén van mijn leraren zei ooit: “How can you not care for what you really see?”.
Ga maar eens voor jezelf na…. Als je echt luistert, echt ziet, echt opmerkt zonder meteen te oordelen, maakt dat bijna altijd meteen en vanzelf zorgzaamheid wakker; naar jezelf en naar de ander. Wat was ik blij dat de slaapdokter van mijn zoontje zo mindful en zo wakker was.
Foto: Ramses Doeleman
Over de auteur: Barbara Doeleman-van Veldhoven is expert op het gebied van mindfulness- en compassietrainingen voor zorgprofessionals en begeleidt teams en zorgorganisaties in het proces naar meer mindful en compassievol werken.
1. W.James, The principles of Psychology (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1981)
2. West C. Association of Resident Fatigue and Distress With Perceived Medical Errors. JAMA [Internet]. 2009 [cited 29 October 2019];302(12):1294.
3. Shanafelt T, Bradley K, Wipf J, Back A. Burnout and Self-Reported Patient Care in an Internal Medicine Residency Program. Annals of Internal Medicine [Internet]. 2002;136(5):358.
4. Shanafelt T, Balch C, Bechamps G, Russell T, Dyrbye L, Satele D et al. Burnout and Medical Errors Among American Surgeons. Annals of Surgery. 2010;251(6):995-1000.
5. Welp A, Meier L, Manser T. Emotional exhaustion and workload predict clinician-rated and objective patient safety. Frontiers in Psychology [Internet]. 2015;5.
6. Dasan S, Gohil P, Cornelius V, Taylor C. Prevalence, causes and consequences of compassion satisfaction and compassion fatigue in emergency care: a mixed-methods study of UK NHS Consultants. Emergency Medicine Journal [Internet]. 2014;32(8):588-594.
* de Vibe et al., 2018; Galante et al., 2018; Krasner et al., 2009; Ruotsalainen, Verbeek, Marine, & Serra, 2015; Spinelli, Wisener, & Khoury, 2019; West, Dyrbye, Erwin, & Shanafelt, 2016)
** Fox et al., 2016; Holzel, Carmody, et al., 2011; Holzel, Lazar, et al., 2011; Tang, Holzel, & Posner, 2015